Metal Soaps in Art 2016, 14 & 15 maart, Rijksmuseum Amsterdam
Metal Soaps in Art, conference, Rijksmuseum Amsterdam, mrt2016 PDF
Het symposium over metaal zepen ‘Metal Soaps in Art 2016’ werd geopend door Taco Dibbits, kunsthistoricus en directeur collecties van het Rijksmuseum. Petria Noble introduceerde de geschiedenis van metaalzepen in conservering. Door internationaal onderzoek worden de veranderingen veroorzaakt door metaalzepen nu herkend bij duizenden olieverfschilderijen.
De eerste benaming ‘protrusions’ stamt uit 1998. Metaalzepen zijn reactieproducten van metaalionen uit pigmenten en vetzuren die vrijkomen tijdens het crosslinken van de olie. De gevormde metaalzepen klonteren samen, migreren, groeien en zwellen. Uiteindelijk ontstaat er verfverlies, textuurverandering, vorming van onoplosbare korsten en een witte waas. Dit zijn nog maar enkele van de verschijnselen. Gebrek aan kennis heeft in het verleden vaak geleid tot misinterpretaties. Petria Noble, toenmalig hoofd van het restauratieatelier van het Mauritshuis, beschreef als eerste het verschijnsel van loodzepen bij Rembrandts ‘Anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp’ uit 1632. De verflaag van het schilderij vertoonde gaten en een wit, mat en wazig materiaal op het oppervlak.
Rond dezelfde tijd verscheen ook het artikel ‘Lead soaps in early 19th century paintings’ van Leslie Carlyle. Ook werd in 1999 in Duitsland voor het eerst een inventarisatie van loodzepen gedaan. In 2000-2005 vond er een survey plaats waarbij ca. 100 voorbeelden van loodzeepaggregaten werden beschreven (MOLART). De beschrijvingen waren als volgt: gaten gevuld met vernis, gaten die de grondlaag tonen, gaten gevuld met lood. Ook de grootte van de loodzeepaggregaten werd beschreven. Een schilderij door Fabritius in het Groninger museum had de grootste gaten. Het schilderij ‘Gezicht op Delft’ door Vermeer bleek niet geschilderd te zijn met zand, zoals voorheen aangenomen. Bij visuele inspectie van de lumpy/bobbelige verflaag onder de microscoop werden loodzeepaggregaten gedetecteerd. Andere manifestaties van loodzepen zoals beschreven in de survey zijn lokale nadonkering en het transparant worden van verflagen, waas- en korstvorming op de verf en fluorescentie. Nadonkering en verlies van het dekkend vermogen van loodwit werd aangetoond bij een schilderij van Roelant Savery in het Mauritshuis.
Zeepvorming vindt niet alleen plaats bij loodwit maar ook bij zinkwit. De manifestatie hiervan is echter anders dan bij lood. In dit symposium verschoof de aandacht van loodwit naar zinkwit. Het symposium gaf ruimte aan meerdere sprekers. Chemisch onderzoeker Joen Hermans van de UvA presenteerde op de eerste dag ‘The dynamics of metal soap formation’. Hij ging in op de correlatie tussen degradatiefenomenen en de compositie van de verf plus de condities van de verflaag. Hoe wordt een enkel proces beïnvloed door de conditie van de verflaag? Wat is de correlatie tussen een hoge relatieve luchtvochtigheid en de vorming van metaalzepen? Voor de vorming van vrije vetzuren is water nodig. Zijn deze vrije vetzuren de cruciale factor? Theoretische onderwerpen kwamen eerst aan bod, de praktijk cases in tweede instantie. Persoonlijk had ik dit liever andersom gezien, aangezien ik mij beter kan inleven in een praktijkvoorbeeld en van daaruit de theorie enigszins kan bevatten. Naast de langere presentaties werden er in presentaties van vijf minuten vierendertig posters gepresenteerd uit meerdere landen.
De onderwerpen over Metal Soaps in Art 2016 liepen uiteen. Ruth Hoppe (restaurator Gemeentemuseum Den Haag) presenteerde ‘Paint delamination as a result of zinc soap formation in an early Mondrian painting’. Dawn Rogala (schilderijenrestaurator Hirshhorn Museum, Smithsonian Museum Conservation Institute) sprak over ‘The unusual behaviour of zinc soaps in mid-20th century paint films’. Zuhura Iddi (freelance schilderijenrestaurator) presenteerde haar afstudeeronderwerp Metal soaps and the dating of varnish layers. How lead soaps can contribute in the determination of an initial varnish layer’. Er waren ook workshops waarbij samen met een gespreksleider in kleine groepen werd gediscussieerd vanuit eigen ervaring. In totaal waren er negen verschillende workshops. Enkele onderwerpen die bij de workshops aan bod kwamen waren de volgende: ‘Metal soaps voor dummies’, ‘Analytical Challenges’, The visual effect of the formation of metal soaps and the interpretation of the original intention of the artist’, ‘What is the relationship between metal soap formation and painting materials and technique?’ Beide dagen van het symposium Metal Soaps in Art 2016 werden afgesloten af met een paneldiscussie waarin de gespreksleiders hun bevindingen presenteerden.
